Կոմս ԼՈՌԻՍ - ՄԵԼԻՔՈՎ ՄԻՔԱՅԵԼ

Դուսական բանակի գեներալ-լեյտենանտ (17.03.1863թ.)
Ռուսական բանակի գեներալ-համհարզ (30.08.1865թ.)
Ռուսական բանակի հեծելազորի գեներալ (30.08.1875թ.)
Ռուսաստանի Պետական խորհրդի անդամ (1879թ.)
Կովկասի փոխարքայի պաշտոնակատար (1880թ.)
Ռուսաստանի դիկտատոր (1880-1881թթ-ին)
Ռուսաստանի ներքին գործերի նախարար (1881թ-ին)

Միքայել Տարիելի Լոռիս-Մելիքովը (ծն. 21.10.1824թ., Թիֆլիս - 12.12.1888թ., Ֆրանսիա, Նիցցա, թաղված է Թիֆլիսի Ս. Գևորգ եկեղեցու բակում) Ռուսաստանի պետական, ռազմական ու դիվանագիտական ականավոր գործիչ է, հայ-գրիգորյանական, Ռուսաստանի գիտությունների կայսերական ակադեմիայի ակադեմիկոս (1880թ.): Արժանացել է Ռուսաստանի բարձրագույն Սուրբ Անդրեյ Նախավկայի շքանշանի (01.11.1880թ.): Սերում է Լոռիս-Մելիքյանների ազնվական տոհմից: Սովորել է Մոսկվայի  Լազարյան ճեմարանում և Պետերբուրգի հեծելազորային յունկերների դպրոցում: Զինվորական ծառայությունն սկսել է 1845 թվականին Կովկասում, որտեղ ընդհանուր առմամբ ծառայել է 32 տարի: 1852 թ-ին, 27 տարեկան հասակում արժանացել է գնդապետի, 1856 թ-ի օգոստոսի 4-ին՝ 31 տարեկան հասակում՝ գեներալ-մայորի աստիճանի: Մասնակցել է Շամիլի գլխավորած լեռնականների դեմ ռազմական գործողություններին: 1853-1856 թթ. Ղրիմի պատերազմի ժամանակ հեծելազորի ջոկատի հրամանատար էր, աչքի է ընկել մի շարք մարտերում: 1860-1873 թթ-ին եղել է Հարավային Դաղստանի զինվորական պետ և Դերբենդի քաղաքապետ, Թերեքի մարզի պետ: 1877 թ-ին նշանակվել է Կովկասյան բանակի առանձին կորպուսի հրամանատար և մասնակցել ռուս-թուրքական պատերազմին: Գլխավորել է Արդահանի գրոհը և գրավումը, Ալաջայի բարձրունքներում ջախջախել է Մուխթար փաշայի զորքերին, գրավել Կարսը: Պատերազմի արդյունքում Ռուսաստանին է միացվել 17 հազար քառակուսի մետր տարածք: 1879 թ-ին նշանակվել է Աստրախանի, Սարատովի, Սամարայի և Խարկովի ժամանակավոր պաշտոնակատար: 1880 թ-ի փետրվարի 12-ին նշանակվել է Ռուսաստանի կայսրության  Գերագույն կարգադրիչ հանձնաժողովի նախագահ՝ դիկտատորի լիազորություններով: Նախապատրաստել է Ռուսաստանի կայսեր իրավունքները սահմանափակող ռեֆորմի նախագիծ, որով Ռուսաստանը վերածվելու էր սահմանադրական միապետության: Մանիֆեստի հրատարակության նախօրյակին՝ 1881 թ-ի մարտի 1-ին  Ռուսաստանի կայսր Ալեքսանդր 2-րդը սպանվել է: Նոր կայսրը հրաժարվել է ռեֆորմից և վերացրել է կարգադրիչ հանձնաժողովը: Հանձնաժողովի վերացումից հետո Լոռիս-Մելիքովը նշանակվել է Ռուսաստանի ներքին գործերի նախարար: 1881 թ-ին պաշտոնաթող է եղել:

ՏԻԳՐԱՆ Բ ՄԵԾ

Հայոց արքայից արքա (մ.թ.ա. 96-55թթ-ին)

Տիգրան Բ Մեծը (մ.թ.ա. մոտ 140-55թթ.) հայ պետական, քաղաքական, ռազմական, դիվանագիտական գործիչ է, Արտաշեսյան հարստության ամենահզոր արքան, Տիգրան Ա-ի որդին, Արտաշես Ա Բարի թագավորի ծոռը: Երկար տարիներ պատանդ է եղել Պարթևստանում: Տիգրան Բ-ն մ.թ.ա. 96 թ-ին պարթև  Միհրդատ Բ Արշակունուն  (մ.թ.ա. 123-87թթ-ին) զիջել է Հայաստանի հարավ-արևելյան գավառները (70 հովիտները), վերադարձել Հայաստան և մ.թ.ա. 96թ-ին ժառանգել հայրական գահը: Դիվանագիտական ճկունություն է դրսևորել երկու հզոր հարևանների Պարթևստանի և Հռոմի նվաճողական ձգտումներին հանդեպ և Հայաստանը դարձրել է զարգացող ու հզոր երկիր և զերծ պահելով վտանգներից: Սրան զուգահեռ ռազմական ճանապարհով ամբողջացրել է իր նախորդների սկսած Հայաստանի հողահավաքի քաղաքականությունը: Մ.թ.ա. 93-91 թթ-ին դիվանագիտական պայքար է ծավալել Կապադովկիայում հռոմեական տիրապետության հաստատման դեմ, որը սպառնալիք էր դառնալու Հայաստանի արևմտյան սահմաններին: Մ.թ.ա. 93թ-ին արշավել է Կապադովկիա և գահից զրկել Հռոմի դրածո թագավորին: Հայաստանի սահմանները հյուսիսից անվտանգ դարձնելու համար մ.թ.ա. 94-91 թթ.-ին  դաշինք է կնքել Պոնտոսի արքա Միհրդատ Զ Եվպատորի (մ.թ.ա. 111-63թթ-ին) հետ: Հին աշխարհում ընդունված կարգի համաձայն կնության է առել Միհրդատ Զ-ի դստերը: Կապադովկիայի համար պայքարում մ.թ.ա. 93թ-ին տեղի է ունեցել հայ-հռոմեական առաջին բախումը, որն ավարտվել է հայ զորքի պարտությամբ: Նույն թ-ին Հայաստանի սահմանին է մոտեցել զորավար Սուլլան, որ Եփրատի մոտ հանդիպել պարթևների հետ և քննարկել Հայաստանի դեմ հռոմեա-պարսկական դաշինք ստեղծելու հարցը: Երկու կողմերը որոշել են Եփրատ գետը դարձնել Հռոմի և Պարսից տերության ազդեցության ոլորտների սահման: 

ԱՐՏԱՇԵՍ Ա ԲԱՐԻ

Հայոց թագավոր (մ.թ.ա. 189-160թթ-ին)

Արտաշես Ա Բարի թագավորը (կենսագրական տեղեկություններ չկան) հայ պետական, քաղաքական, ռազմական, դիվանագիտական գործիչ է: Հայոց Երվանդունիների տոհմից վերընձյուղված Արտաշեսյան արքայատոհմի հիմնադիրն է, Զարեհի որդին: Մինչև թագադրումը զորավար է եղել Սելևկյանների բանակում: Մ.թ.ա. 190թ-ին Մագնեսիայի ճակատամարտում՝ Սելևկյան թագավոր Անտիոքոս Գ-ի պարտությունից հետո, Արտաշես Ա Բարի թագավորը Մեծ Հայքը հռչակել է անկախ թագավորություն: Վերամիավորել է հայկական հողերի մեծ մասը, ստեղծել կենտրոնացված հզոր հայկական պետություն: Նրան չի հաջողվել Հայաստանին միավորել միայն բուն հայկական հողատարածքներ Փոքր Հայքը, Ծոփքը և Կոմմագենեն: Կարգավորել է պետական կառույցը, կատարել հողային բարենորոգումներ, երկիրը վարչականորեն բաժանել է 120 ստրատեգիաների: Մեծացրել և հզորացրել է Հայկական բանակը: Կառուցել է Արտաշատ մայրաքաղաքը, Զարեհավան և Զարիշատ քաղաքները: Մ.թ.ա. 179 թ-ին Արտաշես Ա-ն միջնորդ դատավորի (խաղարար) կարգավիճակով դիվանագիտական բանակցություններ է վարել Փոքր Ասիայի հինգ պետությունների՝ Փոքր Ասիայի, Պոնտոսի, Պերգամոնի, Կապադովկիայի, Գաղատիայի թագավորների հետ և կնքել է խաղաղության պայմանագիր: Այդ պայմանագրով Փոքր Հայքի Միհրդատ թագավորը և Պոնտոսի Փառնակես Ա թագավորը հրաժարվել են մյուս երեք թագավորություններից և մուծել են  ռազմատուգանք:

Ե՛Վ ԶՈՀ, Ե՛Վ ԶՈՀԱՐԱՐ

Թուրքը համաշխարհային պատերազմի օրենին, իր տկարության սարսափից խթանված՝ հղացավ ծրագիրներից ամենադիվայինը՝  բնաջնջել մի հինավուրց ցեղ, որ դարերով լույս և քրտինք էր սփռել իր շուրջը: 

    Հղացավ և գործադրեց:

    Եվ մի օր, թրքահայության ողջակիզումի առաջին օրը, ծագող արևը Հայաստան երկրի փոխարեն տեսավ մի կատարյալ գեհեն:

   Տեսավ խաչի նսեմ ստվերն ընկած մեր հազարամյա հայրենիքի վրա: Տեսավ, թե ինչպե՛ս մի խավարասեր ազգ  - վախկոտ, բայց հարձակվողական, փոքրոգի և ավերիչ - կհրոսեր մի անզեն ու անպաշտպան ժողովրդի դեմ՝ այն իր պատմական հայրենիքից արմատախլելու խելագառությամբ: Տեսավ, թե ինչպե՛ս կմոխրանային հազարամյա օրհնությամբ լեցուն գյուղերը մեր, կպղծվեին եկեղեցիները, վանքերը, գրադարանները հազա՛ր: Տեսավ խուժդուժ գործը տապարի, յաթաղանի կապարի - ամեն տեսակի և չափի գործիքների, որոնցով սպանել ու ավերել կարելի է:  Այլևս Հայաստանով անցնող գետերը արյուն էին կտրել, իսկ կիրճերը՝ դիակնաստան: Տեսավ, թե ինչպե՛ս իրենց ամուսինների և ծնողների ներկայությամբ կխլվեն ու կբռնաբարավեն կանայք:

    Գործի վրա տեսավ թրքական սանձարձակ շնությունը, որ անասուններին իսկ կգերազանցեր: Տեսավ սարսափից խելագար մեր աղջիկներին, որոնք Եփրատի ալիքները կգրկեին: Տեսավ, թե ինչպե՛ս հայրը հավաքեց ընտանիքն իր հարկի տակ և այրեց ողջ. թե ինչպե՛ս սովահար հայ մանուկները իրենց մորթած մայրերի դիակներին կպած՝ ծիծ կծծեին:

   Արևը տեսավ տուն, տանիք, ճամբաներ՝ արյունով ներկված: Տեսավ բարձրունքների վրա, գետափներին և ձորերի մեջ մահվան հետ կռվի մտած արնաթաթախ հայորդիներ: Տեսավ, թե ինչպե՛ս <<շներն ու շնագայլերը մեր սիրելիների սրտերը կկրծեին>>: Տեսավ իրենց  գողգոթայի ճամբին անասունների պես վաճառքի հանված հայ կանանց ու մանուկներին, և լուսավորեց խաչի ճամբան ծերերի, կաղերի, կույրերի: Տեսա՛վ, հայոց արևը տեսա՛վ այդ ամենը, և խավարեց այդ օրը:

ՑԵ՞Ղ, ԹԷ՞ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅԻՒՆ

Կէս դար առաջ, Թրքահայաստանի պայմաններում գոյութեան իրաւունք եւ յաջողութիւն կարող էին ունենալ գերազանցօրէն ազգային շարժումներ - նմաննե՜րը միայն: Աշխարհածանօթ իրողութիւն է, որ հայութիւնը վտանգուած էր ազգովին, եւ կ ակնկալուէր, որ Հայոց յեղափոխութիւնը ծնունդ առնէ մեր վտանգուած Ցեղի խռովքէն ու գործէ ողջ ազգի անունով, ողջ ազգի համար, ազգի բովանդակ ոյժերով: Ցեղօրէն անխաթար ժողովուրդների մէջ ինքնապաշտպանութեան բնազդը ուժեղանում է իրեն սպառնացող վտանգի համեմատութեամբ: Բացարձակ է ե՜ւ հետեւեալ ճշմարտութիւնը. - Վտանգի ժամանակ զանգուածների մէջ երեւան է գալիս ընդհանրականը, ցեղայինը, որի առջեւ տեղի են տալիս անհատականն ու հատուածականը: Ուզում եմ ասել - Ցեղի՜ն է ու Ցեղի՜ց է ինքնապաշտպանութեան բնազդը: Ժողովուրդը Ցեղո՜վ է արթուն, զօրաւոր, ինքնապաշտպանունակ - ահա՜ թէ ինչո՜ւ ֆիզիքական գոյութիւնը վտանգուած, որով եւ՜ ինքնապաշտպանութեան կարօտ հայութեան մէջ երեւան պիտի գային զուտ ցեղա-ազգային կազմակերպութիւններ, եւ ո՜չ թէ քաղաքական կուսակցութիւններ: Միայն խորապէս ցեղա-ազգային յեղափոխութիւնը կարող էր գլուխ հանել դարերով օտար լծերի տակ իր տոհմիկ առաքինութեանց մէջ տկարացած մեր ժողովրդի ազգային ինքնագիտակցութեան վերազարթնումը, միայն դա՜ կարող էր համախմբել ու ակտիւացնել հայութեան ոյժերը - անհրաժեշտ նախապայմանը ազգային ամեն պայքարի յաջողութեան:

Վերածնունդ-յեղափոխութիւն այդպիսի՜ն պիտի լինէր մեր յեղափոխական շարժը: Հայոց շարժումների վարիչները, դժբախտաբար, չեղան ամեն բանից առաջ համահայկականութեան, ցեղային ամենամիութեան, քաղաքական միակրօնութեան (ա՜յն, որ այսօր մենք դաւանում ենք իբրեւ ցեղակրօնութիւն) գաղափարախօսներ: Ազգային կուռ գաղափարախոսության պակասի պատճառով, օտար փոխառիկ գաղափարները եկան խռովելու, շարժելու, բայց ո՜չ եւ յեղափոխելու մեր ժողովուրդը, նա՜խ նրա մտածողութիւնը: Այդ իսկ պատճառով ունեցանք շարժում, աւելի ճիշտը շարժումներ, բայց ո՜չ ազգային վերանորոգիչ յեղափոխութիւն:

* * *

ԱՔԱԴ ԵՎ ԱՐՄԱՆ (ՄԱՐԴԿՈՒԹՅԱՆ ԱՐԱՐՈՒՄԻՑ Ի ՎԵՐ ՈՉ ՈՔ ՉԻ ՆՎԱՃԵԼ ԱՐՄԱՆ ԵՐԿԻՐԸ)

Աքադի չորրորդ տիրակալ Նարամ-Սուենը (Ք.ա. 2236-2200) Եփրատի և Տիգրիսի հոսանքներն ի վեր ձեռնարկում է բազմաթիվ արշավանքներ և որոշ հաջողություններ ունենում: Սակայն ի վերջո հաղթանակներն ուղեկցում են Հայկական լեռնաշխարհի զորքերին և նրանց դաշնակիցներին, իսկ միջագետքյան բռնակալն ընկնում է հայոց քաջարի մարտիկների սրից... 

Ըստ այսօր վերականգնվող ժամանակագրության, Նարամ-Սուենի հյուսիսային արշավանքներից առաջինն ուղղված էր Արման (Սուբուր, Սուբարտու) երկրի դեմ, որի ընթացքում երկու զորքերի միջև ճակատամարտ է տեղի ունենում Թալմուս բնակավայրի մոտ (ժամանակակից Մոսուլից 40կմ հյուսիս, Խուշր գետի ափին) , հավանաբար Սուբուր-Արմանի հարավային սահմանի մոտ: Ակնհայտ է, որ հակառակորդին  երկրի կենտրոնական շրջաններ ներխուժել թույլ չտալով՝ Արմանի բանակի հրամանատարությունը ձգտում էր երիրը զերծ պահել ավերածություններից:
     Համարձակորեն հակառակորդի դեմ շարժվելը և սահմանային շրջաններում վճռական ճակատամարտով նրա առաջխաղացումը կասեցնելը մի կողմից վկայում է Արմանի ռազմական հզորության, մյուս կողմից՝ հայկական ռազմարվեստի զարգացման բարձր մակարդակի մասին: Ք.ա. 3-րդ հազարամյակում ռազմարվեստի, ինչպես նաև ռազմաիրավական մտքի զարգացման կարևոր վկայություններից է նաև, որ հզոր հակառակորդի դեմ պայքարում Արմանի Ռիշ-Թեշուբին  կարճ ժամանակում հաջողվում է Աքադի բռնակալի կամայականություններից դժգոհ երկրների միասնական ճակատ ստեղծել: Ավելին, հյուսիսում Նարամ-Սուենի դեմ կազմած առաջին հզոր ռազմական դաշինքը ղեկավարում է հենց Արմանը: Ի դեպ, հայտնի է, որ Ռիշ-Թեշուբի առաջնորդությամբ մարտնչում էին դաշնակից 17 երկրների զորքերը: Դատելով Սուբուր-Արմանի հարավային սահմանի մոտ ճակատամարտերի կրկնվելուց՝ պետք է ենթադրել, որ ճակատամարտերն ավարտվել են Նարամ-Սուենի պարտությամբ, քանզի հակառակ դեպքում, նա կշարունակեր իր առաջխաղացումը:

ԱՌԱՋԻՆ ԲՌՆԱԿԱԼՆ ՈՒ ՀԱՅՈՑ ԵՐԿՐԻ ԶՈՐՔԵՐԸ

ՍԱՐԳՈՆ ԱՔԱԴԱՑԻ

Ք.ա. 3-րդ հազարամյակում Միջագետք էին ներթափանցել սեմական ցեղեր: Շումերական Քիշ քաղաքում իշխանությունը զավթում է սեմական ծագում ունեցող Սարգոն Աքադացին: Այդ ժամանակաշրջանում ողջ շումերն իր իշխանության ներքո էր միավորել Ուրուկի 3-րդ դինաստիայի արքա Լուգալզիգեսին: Հալածվելով ու փախուստի մատնվելով Լուգալզիգեսից՝ Սարգոնը հաստատվում է մինչ այդ աննշան Աքքադ քաղաքում, վերափոխում է զորքը և պատերազմ է սկսում  շումերական քաղաքների դեմ: Սարգոն Առաջին Աքադացին (ք.ա. 2316-2261), տալով 34 ճակատամարտ, նվաճում է Շումերն ու կենտրոնական Միջագետքը՝ ստեղծելով պատմությանը հայտնի առաջին բռնապետությունը:
      Սարգոնի օրոք հզորացած Աքադը գրեթե անընդհատ նվաճումների փուլ է թևակոխում և սկսում սպառնալ իր բոլոր հարևաններին, այդ թվում նաև Հայկական լեռնաշխարհի պետական կազմավորումներին: Սարգոն Աքադացին, իր կառավարման տասնմեկերորդ տարում նվաճելով Եփրատից արևմուտք գտնվող երկրները՝ <<Մարին, Յարմուտին և Էբլան>>, հասել էր մինչև Մայրիների և Արծաթի լեռները՝ Հայկական լեռնաշխարհի հարավային մատույցները:
      Աքադական սպառնսալիքներն այնքան իրական էին, որ այստեղ չէին կարող չդիմել համարժեք քայլերի: Հզոր ախոյանի <<ախորժակը>> զսպելու համար համախմբվում են գրեթե բոլոր պետական կազմավորումները, որոնք գտնվում էին Հայկական լեռնաշխարհում:    Բռնապետի դեմ պայքարը գլխավորում էր Սուբուր կամ Արման երկիրը, որը օր օրի իրական դարձող ներխուժման դեպքում առավել հավանական թիրախներից էր լինելու:

     Որտե՞ղ կարող էր նպատակահարմար վճռական գոտեմարտի բռնվել հակառակորդի հետ:  Հավանական էին երկու տարբերակ.
     -Հակառակորդին ներքաշել դեպի լեռնաշխարհի խորքերը և լեռնային հյուծիչ մարտերում թուլացնել հակառակորդի ուժերը:
      -Ներխուժել Աքադի տերության սահմանները և մարտական գործողությունները վարել հակառակորդի տարածքում: